«Қонаев ғасыры» фильмі – талай кедергіден өтіп, үлкен еңбектің арқасында түсірілген туынды. Белгілі ақын әрі режиссер Ербол Жұмағұлов бұл картинаны ешқандай мемлекеттік қолдаусыз, жанашыр қазақстандықтардың көмегімен, шынайы ықылас пен табандылығының арқасында түсіріп шыққан. Қазір фильм толық дайын, енді тек жарнамалау мен кинотеатрларға шығару ғана қалып тұр. Премьерасы бастапқыда 2025 жылға жоспарланған.
BM.KZ тілшісі режиссермен фильмнің алдағы тағдыры, оның ерекше көркемдік шешімдері, автордың не себепті мемлекеттен тәуелсіз болғаны және Қонаевтың Назарбаев алдындағы реваншы жайлы сұхбат құрды.
– «Қонаев ғасыры» фильмінің премьерасы бірнеше рет кейінге шегерілді. Көрермен картинаны келесі жылы көре ала ма?
– Иә, бастапқыда премьера 2024 жылға жоспарланған еді, өйткені фильм ол кезде толық аяқталмаған болатын. Тек өткен жылдың соңында ғана картинаны толық бітірдім. 2025 жылы көрсетілім өткізіп, прокатқа шығармақ едік. Бірақ, өкінішке қарай, ол жоспар жүзеге аспай қалды.
Мәселе мынада: біз бір кинотеатрлар желісімен алдын ала келісіп қойғанбыз, бірақ кейін ол келісім құр сөз болып қалды. Екінші жағынан, мен қазір жарнамаға қажет қаржы іздеп жүрмін. Өйткені өзіңіз білесіз, жарнамасыз ешбір фильм көрерменге жете алмайды. Трейлер, тизер, афиша жасау керек, прокат куәлігін алу керек және ең аз дегенде біраз жарнамалық уақытты сатып алу қажет. Мұның бәрі – ақша. Ал менің жеке қаражатым мұндайға жетпейді. Қазір сол қаражатты табу бағытында жұмыс істеп жатырмын. Алдағы бірнеше айда бәрі шешіледі деп үміттенемін.
Кинотеатрлар желісімен болған келісімнің неге бұзылғанына келсек, ол туралы ашып айтқым келмейді. Бұл тақырыпты талқылап, арзан хайп жасағым жоқ. Онда түсіндіруді қажет ететін күрделі жағдайлар бар. Менің артымда бұл істі қаржыландырып отырған бай демеушілер де, ықпалды адамдар да жоқ. Барлығын осы фильмнің продюсері ретінде өзім атқарып келемін.
– Бұрынғы бір сұхбатыңызда «Қонаев ғасыры» деректі және көркем кино тәсілдерін тоғыстыратын ерекше фильм болатынын айтқан едіңіз. Яғни, бұл – тәжірибелік, тың бағыттағы жұмыс. Қарапайым көрермен, әсіресе осы жобаға қолдау көрсеткен адамдар, оны түсінбей қалады-ау деген ой мазаламай ма?
– Иә, фильмнің стиліне келсек, мен әдейі дәстүрлі қалыптан кетуге тырыстым. Қазір деректі фильмдердің көбі телерепортажға ұқсап кеткен: кадр сыртындағы дауыс түсіндіреді, автор кадрда тұрып сөйлейді, мұрағаттан алынған бейнелер мен актерлер ойыны араласып кетеді. Мұның бәрі көрерменге дайын ақпарат береді, бірақ сезім мен терең ой қалдырмайды.
Мен, керісінше, киноның өз тілінде сөйлеуді таңдадым. Яғни, кадр, образ, реңк – бәрі сөздің орнын басады. Егер соңғы жылдары көркем фильмдер шынайылыққа ұмтылып, дерекке бой ұра бастаса, мен керісінше, деректі фильмге көркемдік дем беруді жөн көрдім.
Мысалы, фильмде Дінмұхамед Ахметұлының рухы – қазақы ұғыммен айтқанда, әруақ бейнесі – қазіргі Қазақстанды аралап жүргендей әсер береді. Бұл – менің негізгі идеям. Барлығы осы ойдың айналасында өрбиді.
Фильм қаншалықты жаңашыл шыққанын айту қиын, бірақ дәл осындай форматтағы деректі фильмдерді мен өзім көрген емеспін. Қазіргі деректі кино көбіне бірсарынды форма мен стильге тәуелді. Ал мен сол қалыптан шығып, тақырыпқа сай ерекше форма іздеуге тырыстым.
Әр фильмнің өз заңы бар. Егер сен рухтың бүгінгі заманды шарлап жүргенін көрсеткің келсе, соған сай бейнелеу тілі керек. Сол үшін мен көркемдік шешімдер іздедім, образ арқылы терең ой мен сезімді жеткізуге тырыстым.
Шынымды айтсам, бұл фильм тек Қонаев туралы ғана емес. Бұл – менің өзім туралы, ізденіс үстіндегі режиссердің ой әлемі, көзқарасы жайлы да туынды.
Қысқасы, мен бұл жолы деректі фильмдерге тән жай баяндаудан гөрі, форма мен бейнеге көбірек мән бердім.
– Фильмнің фестивальдерге қатысу мүмкіндігі қандай деп ойлайсыз?
– Бәрі қаржыға тіреліп тұр. Фильмді халықаралық деңгейде ілгерілету үшін шамамен 1,5 млн теңге қажет. Оның бір бөлігі – ағылшын тіліне аударып, субтитр жасауға, трейлер мен тизер, афиша әзірлеуге жұмсалады. Бұлардың бәрін аса көп шығынсыз-ақ істеуге болады, бірақ негізгі қаржы фестивальге ілгерілету менеджеріне кетеді.
Мұндай маман жарты жыл бойы фильмді түрлі фестивальдерге жібереді, ұйымдастырушылармен хат алмасады, барлық процесті бақылайды. Сондықтан оған сол уақыт аралығында жалақы төленуі тиіс.
– Биыл мамырдың соңында Қонаевтың өмірі жайлы «Сталиннен Горбачевқа дейін» атты фильмнің тұсаукесері өтті. Сол картинаны көрдіңіз бе? Қалай әсер етті?
– Жоқ, мен ол фильмді көрмедім. Тек оның бар екенін, түсірілгенін білемін. Естігенім бойынша, онда да деректі және көркем элементтерді біріктіру тәсілі қолданылған екен. Бірақ өз көзіммен көрмеген соң, ол туралы жақсы да, жаман да пікір айта алмаймын.
Дегенмен, мен бір нәрсеге қуаныштымын: Қонаев сияқты тұлғалар туралы фильмдердің көбейгені – жақсы нышан. Қаншалықты көп болса, соншалықты пайдалы.
– «Қонаев ғасыры» фильміне дайындық кезінде сіз мемлекеттік мекемелермен әріптестік орнатпадыңыз. Рашид Нұғманов та біздің басылымға берген сұхбатында “Қазақфильммен” және Мәдениет министрлігімен жұмыс істегісі келмейтінін айтты. Мәдениет министрлігі жариялаған “Қазақфильмді трансформациялау” бастамасына көзқарасыңыз қандай? Егер бұл реформа сәтті жүзеге асса, олармен қайта байланыс орнатасыз ба?
– Мен мемлекетпен жұмыс істеуді баяғыда доғардым. Бұл шешімім «Қазақфильмде» түсірілген алғашқы «Кітап» атты фильмнен кейін пайда болды. Ол картинаны 2012 жылы түсірдім, ал оның әлемдік тұсаукесері 2013 жылы Пусан кинофестивалінде өтті. Бірақ одан кейін ешқандай прокат болмады, менде фильмге толық құқық та қалмады. Бар болғаны — кірістің 20 пайызына ғана ассоциативті үлесім бар. Ал ол фильм прокатқа шықпаған соң, табыс әкелмейтіні анық. Сондықтан сол кезден бастап мемлекеттік жобалардан бас тарттым.
Әрине, кейде ойлайсың – 300 млн теңге алып, толықметражды көркем фильм түсірсе ғой деп. Бірақ біздің жүйе режиссерді “шығармашылық құл” ретінде пайдаланады. Ол фильм түсіреді, бірақ кейін өз туындысына өзі иелік ете алмайды. Бұл, меніңше әділетсіздік, тіпті алаяқтық.
Мысалы, мемлекет саған егер фильм прокатқа шықса, кассаның 80 пайызын өзің аласың дейді. Бірақ сол фильмді прокатқа шығару үшін кем дегенде 20 млн теңге жарнамаға жұмсау керек. Ал ол ақшаны ешкім бермейді. Сөйтіп, фильм жарық көрмей қалады, ал сен тағы да жер сипап қаласың.
Мұндай жүйе режиссерлер мен продюсерлерді басқа жолмен, яғни бюджеттен өз үлесін алып қалуға мәжбүрлейді. Өйткені фильмнен кейін табыс табу мүмкін емес. Бұл – қисынсыз әрі зиянды схема.
Сондықтан, егер режиссер мен жалпы шығармашыл адам біздің елде әлі де құлша жұмсалса, мен мемлекетпен жұмыс істемеймін. “Қазақфильмдегі өзгерістер” дейсіз бе? Мен оған мүлде сенбеймін. Бұл жүйеде жай ғана сыртқы көріністі түзетудің еш пайдасы жоқ — мәселе тереңде. Нағыз өзгеріс болу үшін бөлмені емес, ондағы адамдардың өзін жаңарту қажет.
– Қонаевтың билік кезеңі ел тарихындағы ең табысты дәуірдің бірі саналады. Қазір жұрт 2025 жылды да “Қазақстанның прайм уақыты” деп атап жүр – әлемдік жұлдыздардың концерттері, Джеки Чан ойнайтын фильмнің түсірілімі, Павел Дуровтың келуі, ЛРТ құрылысының аяқталуы сияқты жаңалықтар соның дәлелі. Осы тұрғыдан алғанда, Қонаев пен Тоқаев дәуірлерін салыстыруға бола ма?
– Қонаев пен Тоқаев дәуірін салыстырудың жөні жоқ дер едім. Сырттай қарағанда, Тоқаев үшін Қонаев – үлгі тұтар тұлға сияқты. Менің фильмімде де тарихшы Жақсылық Сәбитов осы туралы айтады. Бірақ екі кезеңдегі жағдай екі түрлі.
Қонаев Кеңес Одағының құрамындағы республика басшысы болды, яғни ол отарлық жүйе аясында еңбек етті. Ал Тоқаев тәуелсіз мемлекеттің Президенті. Бірақ бізде егемендік болса да, неоколониализмнің қақпаны бар – сыртқы тәуелділіктен толық арылып болған жоқпыз.
Иә, бізде өз валютамыз бар, туымыз, халықаралық деңгейде мойындалған жеріміз бар. Бірақ бәрібір көп нәрседе – экономикада, саясатта, тіпті идеологияда да – кейбір көршілерге және сыртқы күштерге тәуелдіміз.
– Президент Тоқаевтың бастамасымен Қапшағай қаласы Қонаев деп өзгертілді. Бәрімізге белгілі, кезінде Назарбаев пен Дінмұхамед Қонаевтың арасы онша жақсы болған жоқ. Сол себепті Назарбаев билік еткен жылдары Қонаевтың есімі көп айтыла бермеді. Ал қазір оның аты қайта жаңғырып, ел ішінде құрметпен еске алына бастады. Мұны Тоқаевтың Қонаевқа қатысты әділдікті қалпына келтіру амалы, яғни бір жағынан «тарих алдындағы реванш» деп айтуға бола ма?
– Иә, олай деуге толық негіз бар. Себебі қаланың атын өзгерту, Қонаев туралы түсіріліп жатқан жаңа фильмдер мен мақалалар – бәрі де ұмыт қалған тұлғаға уақыт өте лайықты баға беріліп жатқанын көрсетеді. Бірақ бір нәрсені түсіну керек: кезінде «Қонаев дәуірін дәріптеу» Назарбаев билігіне қарсы ұғым болып саналатын. Ал «Назарбаев дәуірін мадақтау» – Қонаевты көлеңкеде қалдырумен тең еді. Бұл – сол уақыттың идеологиялық шындығы.
Мен өз басым мұны жақсы білемін. Себебі 2012 жылы «Кітап» деген фильм түсірген кезде «Қазақфильмде» төрт тыйым салынған тақырып бар екенін естідім. Олар: 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, ашаршылық, 1986 жылғы Желтоқсан және Дінмұхамед Қонаев туралы фильм. Бұл Назарбаев кезеңіндегі биліктің Қонаевқа көзқарасының айқын көрсеткіші.
Ал Тоқаев бүгінгі күні Қонаевтың ел тарихындағы орнын әділ бағалап, оның есімін қайта жаңғыртып отыр. Мүмкін бұл — оның Қонаевқа деген жеке құрметінің белгісі. Немесе халықтың Қонаевқа деген ыстық ықыласын ескерген шешімі шығар. Қалай болғанда да, бұл жақсы қадам деп ойлаймын.
Қапшағайдың Қонаев атанғанына өзім де қуаныштымын. Бірақ шын мәнінде, Қонаев сияқты ірі тұлғаның есімі бұдан да үлкен қалаға лайық. Мысалы, Риддер, Павлодар немесе Петропавлдың атын өзгертіп, Қонаев деп қоюға болар еді. Ал Астананы Қонаев деп атау –әрине, әзірге арман ғана. Қапшағай ірі мегаполиске айналса, бұл атауға толық лайық болады.
Сұхбатты жүргізген Темірлан Құсбаев,
BM.KZ, Астана.