Кеңес Одағы кезінде Арал теңізіндегі «Возрождение» аралында әскери аса құпия нысан болғанын екінің бірі білмес. Аралда биологиялық қаруды сынауға арналған әлемдегі ең ірі полигонның бірі болды. Полигонда сібір жарасы мен басқа да ауруларды тарататын биологиялық қаруды сынайтын. Аралда сынақтарда пайдаланылған 1500-ға жуық адам мен мыңдаған жануарлар — қояндар, теңіз шошқалары, маймылдар, қойлар, есектер, тышқандар, жылқылар болған.
National Geographic каналының тілшісі Марк Синноттің айтуынша, «Возрождение» аралындағы нысан Кеңес қарулы күштерінің микробиологиялық соғысты жүргізуге арналған тобына арналған. Аралға мыңдаған жануарлар жіберіліп, олар сібір жарасы, шешек, оба, бруцеллез және басқа да биологиялық агенттермен зақымданған. Кеңес Одағы күйреген соң Арал теңізіндегі «Возрождение» аралындағы сынақ полигонынан кеңес әскері таратылып, полигон иесіз қалды. Сынақтан өткен жануарлардан алынған заттардың қалдықтары мен иесіз қалған полигоннан тарап кетуі мүмкін қауіпті элементтерден күдіктенген АҚШ-тың Мемлекеттік департаменті 2002 жылы ол жаққа тазалау командасын жіберді. Нәтижесінде оба ауруының шашыраңқы элементтері Арал маңының ауасынан табылған. Бұл қазіргі Аралдың қоршаған ортасына әсер етіп келеді.
«Возрождение» аралында жұмыс істеген ғалым Геннадий Лепёшкин «New York Times» газетіне берген сұхбатында: «Біздің жұмысымыздың үштен бір бөлігі сібір жарасы, оба және басқа да бактерияларды зерттеумен айналыстық. Атмосферадағы өзгерістерді тексеріп отырдық. Онда жұмыс істейтіндерге барлық жағдай жасалды. Табыстары тұрақты, бос уақыттарында балық аулап, би, концерттерге барып демалатынбыз» дейді. .
Сынақтар негізіне жануарларға ауру тудыратын элементтерді егіп, оның реакциясын зерттеу болған. Лепешкин «Біз жылына 200-ден 300 данаға дейін маймылдарды пайдаландық. Біздің қызметкерлер оларды полигонға (қаладан 25 шақырым) шығарып, ауадағы микробтардың шоғырлануын өлшейтін аспаптардың жанындағы торларға орналастырды. Содан кейін, ауруды жұқтырғаннан кейін, оларды зертханаға апарып тексереміз. Қанын зерттеп, олардағы аурудың дамуын қадағалайтынбыз. Олар ауру жұқтырған соң бірнеше аптаның ішінде өледі, біз бактерияның ішкі құрылысына әсерін зерттеп, ғылыми әдістемеліктер жазумен айналыстық . Тестілеу жұмыстары әдетте жазда, патогендердің таралуын болдырмау үшін температура Фаренгейт бойынша 120 градусқа дейін көтерілгенде ғана өткізілетін.
Биологиялық зертханада жұмыс істейтіндердің арасында ауру жұқтыру оқиғалары кездеспеді.» дейді Лепешкин.
«Возрождение аралы» Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін жабылды. Арал теңізінің деңгейі төмендегендіктен, арал құрлықпен қосылған жарты аралға айналды.
Свердловскіде адамдардың өліміне әкеп соққан сібір жарасының көптеген штаммдары «Возрождение» аралындағы шұңқырларға көмілген екен. Қазіргі таңда әлем бактериологтары бұл аралға көмілген көптеген аурулардың жануарлар немесе осы жерге келетін адамдар арқылы таралуы мүмкін деген деп қауіптенеді. Ол лаңкестердің қолына түссе жағдай тіптен күрделі болмақ. Оның үстіне арал Қазақстан мен Өзбекстанға тиесілі болғандықтан Өзбек тарапы сібір жарасы сақталған қоймалар тұсынан мұнай бұрғылауды жоспарлап отырғандығы әлем елдерін одан сайын алаңдатуда.
Ең үлкен проблемалардың бірі полигонда сынақтан өткізілген қауіпті обаның әсеріне ұшыраған жабайы кеміргіштердің аман қалуы мүмкін деген болжам бар. Тиісті антибиотик қабылдамаған кеміргіштердің ауаға немесе адамға ауру жұқтыру қаупі орасан зор.
1995 жылы американдық экологияны қорғау командалары «Возрождение» аралында сібір жарасының тірі спораларын тапты. Ол кезде Құрама Штаттар бұл нысанды залалсыздандыру бағдарламасына 6 миллион доллар бөлген болатын. Қанша қаражат бөлгенмен адамзатқа қауіпті удың жер астында үнсіз жатқаны белгілі. Еліміздің экология саласының сарапшылары бұл мәселеге мән беріп, тазарту жұмыстарын жүргізбесе қаншама зардаптарға әкелетіні бесенеден белгілі. Аждаһаны оятып алып алысқаннан, ұйықтап жатқанда тұншықтырғаны әлде қайда тиімді болары сөзсіз.
Асылбек Байжұмаұлы