Жерінің асты толған қазына, үсті ырысты кенді өлке Ұлытау– Жезқазған өңірінің ен байлығын ел игілігіне айналдыру, кемелді келешегіміздің негізін бүгіннен қалап, экономикалық қуатын арттыру арқалы тәуелсіз мемлекетімізді дүние жүзіндегі дамыған елдермен терезесі тең өркениетті елге айналдыруға сүбелі үлес қосу-елін сүйер, Отанының баянды болашағына деген сенімі мол әрбір азаматтың қасиетті борышы.
Металлургия саласын игеру сонау бағзы замандардан келе жатқан кәсіп екенін айтатын болсақ, Металл өндірудің амал-тәсілдерін табу тарихтың жаңа кезеңіне жол ашып, адамзат дамуының барысын түбегейлі өзгертті. Сан алуан металл кендеріне бай қазақ жері – металлургия пайда болған алғашқы орталықтардың бірі. Ежелгі заманда-ақ Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарында тау-кен өндірісінің ошақтары пайда болып, қола, мыс, мырыш, темір, күміс пен алтын қорытпалары алына бастады. Ата-бабаларымыз жаңа, неғұрлым берік металдар өндіру ісін дамытып, олардың жедел технологиялық ілгерілеуіне жол ашты. Қазба жұмыстары барысында табылған металл қорытатын пештер мен қолдан жасалған әшекей бұйымдары, ежелгі дәуірдің тұрмыстық заттары мен қару-жарақтары бұл туралы тереңнен сыр шертеді. Осының бәрі ежелгі замандарда біздің жеріміздегі дала өркениеті технологиялық тұрғыдан қаншалықты қарқынды дамығанын көрсетеді. Осынау кәсіптің негізгі ошағы Ұлытау-Жезқазған аймағы десек артық айтқандық емес. Металлургия өндірісінің алып ошағында мыңдаған металлург тұтас өңірдің дамуына үлес қосты. Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясының тұңғыш президеті, ғұлама ғалым Қаныш Имантайұлы Сәтбаев Орталық Қазақстанның болжам-металогениялық картасын жасағанда Жезқазған өңірінде мол мыс қорынан тысқары, оның сарқылмас қазынасы-кен жыныстарының құрамында сирек кездесетін түсті металдардың қоры бар екеніндігін ғылыми жолмен зерделеп шыққан еді. Яғни, 21 түрлі химиялық элементі, атап айтқанда қорғасын, мырыш, алтын, күміс, молибден, сурьма, селен, теллур, рений, осмий сияқты бағалы металдарды өндірістік жолмен бөліп алу арқылы, кен өндіруден түсетін қыруар байлықты еселей түсуге болады. Осы аталғандардың ішінде, ғалым-геологтардың деректері бойынша, әлемдегі жер қойнауындағы ренийдің 30%, ал осмий – 187 изотопының 99% Жезқазған мыс кендерінің құрамында шоғырланған. Ендеше басқасын былай қойғанда осы екі металдың қоры бойынша әлемдегі монополист – Жезқазған. Әлемде өте сирек кездесетін осы екі металлдың біздің аймақта шоғырлануын Ұлытаудың кереметі деуге әбден болады.
Енді осмий мен ренийдің не екенін, қандай металл екенін екшелеп алайық. Рений (Rhenium) Re- Менделеев таблицасындағы элементтердің периодтық жүйесінің VII тобындағы химиялық элемент. Атомық нөмірі 75, атомдық массасы 186,207, ақшыл сұр түсті иілгіш металл. Ренийдің табиғатта бар екендігін 1871 жылы Д.И.Менделеев болжаса, 1925 жылы колумбит минералын зерттеу кезінде ағайынды неміс ғалымдары және В.Коддоктар мен О.Берг ашты. Рений атауы Германиядағы Рейн өзенінің латынша аталуынан (Rhenus) аталуынан шыққан.Табиғатта молибденитпен бірге кездеседі. Қазақстан ғалымдары ренийдің жалғыз минералын ашып (Re3Mo3Pb4S16) ашып, оны «Жезказганит» деп атады. Ренийдің вольфраммен қорытпасы электр шамы мен электр вакуумдық аспаптардың қыздырғыш сымдарын, баяу балқитын қорытпасы ұшақ пен зымыран тетіктерін жасауда және катализатор ретінде қолданылады. Нарықтық бағасы сапасына байланысты бір килограммы 2000 доллардан 10 000 доллар арлығында тұрады. Ал, біздің елде өндірілетіні, әсіресе, біз ұсынған жолмен өндірілгені 99,99% таза рений металы жоғары бағаланатыны сөзсіз.
Осмийге келетін болсақ, элементтердің периодтық жүйесінің VIII тобындағы химиялық элемент. Атомдық нөмірі 76, атомдық массасы 190,2 болып келетін элемент платина металлдар санатына жататын, күлгін түсті металл.
Әлемдегі сан салалы өндіріс орындарына қажетті осы сирек металдардың химиялық таралу заңдылықтарын зерттеу, кен құрамындағы рений және осмий сияқты құпиясы мол металдардың үлесін анықтап, оларды өндіруді жолға қою бағытында көптеген ғылыми мекемелер мен институттарда ғылыми ізденістер мен зерттеу шаралары үздіксіз жүргізіліп отырды. Жезқазған кен қорында рений, осмий сияқты бағалы металдардың бар екендігін зерттеп, алғаш анықтаған Қ.И.Сәтбаевтың серіктестері, көзі қарақты ғалымдар С.К. Калинин, Т.А.Кошкина, Э.Е. Файн кендегі негізгі минералдардың көлемі ұлғайған сайын ренийдің мөлшерінің де өсіп отыратындығын ғылыми негізде дәлелдеді. Кейіннен осы мәселені зерттеу ісіне ғалымдар Е.К.Аркаев, К.Д.Жаминов, Л.Ф.Наркелюк, Е.М.Поплавка, М.Қ.Сәтбаевалар да ден қойды.
Ал, енді осмий жайында сөз қозғасақ, мыс кені құрамында кездесетін бұл сирек металдың ерекшеліктерін алғаш зерттеген ғалым, Қазақстан Ғылым Академиясының академигі, геология және минерология ғылымдарының докторы С.К.Калинин мен химия ғылымдарының докторы Э.Е.Файын болатын.
Осмий Жезқазған мыс кені жыныстарының құрамында рений изотоптарының бір түрі ретінде кездеседі. Ренийдің екі изотоптан, рений-185 және рений-187 изотоптарынан тұратыны, олардың олардың табиғи ренийдің құрамында тиісінше 37,07 және 62,93 пайыз болатындығын, рений-187 изотопы 75- атомнан кейін ыдырап, 76 -атомында осмий-187 изотопы құрылатындығын дәлелдеген ғалымдар, оны өндіріске енгізу технологиясын игеру қажеттілігіне назар аудартқан. Бірде Жезқазғанға іс-сапармен келген С.К.Калинин осы зерттеулер жайлы айта келіп, «Жезқазған мыс кенінің құрамындағы сирек металдар мұндай мөлшерде басқа жерлерде кездесе бермейді. Бұл табиғаттың сендерге беріп отырған сыйы» -деген еді қарт ғалым.
1973-1975 жылдары Жезқазған мыс қорыту зауытында тәжрибелік қондырғылар орнатылып, шайылған күкірт қышқылынан аммоний перренатын (рений тұзы) өндіру қолға алынды. Ал, 1976 жылы сирек металдар цехы іске қосылды. Экстракциялық технологияны өндіріске енгізіп толық меңгерілгені үшін цех бастығы Л.В.Загорулько Кеңестер Одағы Министірлер Кеңесінің сыйлығына ие болса, инженер-металлург А.Н Перфильев Кеңестер Одағының ХШЖҚ қола медалімен марапатталды.
40 жылдан аса Жезқазған мыс қорыту заводында металлург болып қызмет атқардым, соның ішінде 1991-2001 жылдар аралығында сирекметалл өндірісіне басшылық жасадым.
Осы жылдар аралығында сирек металдар цехы ғылыми- тәжрибелік алаңға айналды деуге толығымен болады. Кәсіпорында өндіріс қалдықтарынан сирек металл өнімдерінің жаңа түрлерін өндіру жолында ғылыми-зерттеу іс-шаралары одан әрі жалғасып, тоқтаусыз жүруіне Қазақстан ҒА академигі Е.И.Пономарева, т.ғ.д., академик З.С.Әбишева, х.ғ.д Загородняя, т.ғ.д Л.Я. Агаповалар көп еңбек жасады. Қ.И.Сәтбаев атындағы геология институтынан т.ғ.д. Э.Е.Файн, т.ғ.к. М.И. Мадин, Қарағанды химия-металлургия институтынан т.ғ.д. Т.А. Оралов, т.ғ.к. Б.П. Хасен, т.ғ.д С.М.Исабаев т.б. көп еңбек сіңірді, жетекшілік жасады.Сирек металдарды өндіру көлемін арттыру, сапасын жақсарту туралы үлкен бағдарлама жасалып, бекітілді.
Тоқтаусыз жүргізілген жұмыстарымыз өзінің нәтижесін берді, атап айтар болсам: 1) 1991 жылы қазан айында электородиализ қондырғысы орнатылып, өндіріс қалдығынан рений қышқылы бірінші рет алынды; 2) Қорғасын шаңынан қорғасын суригі алынды; 3) Бірінші рет Жезқазғанда 1995 жылдың 15 мамырында таза осмий-187 металы алынды; 4) 1996 жылы желтоқсан айында бірінші рет ренийдің таза металы алынды; 5) 1999 жылы өндіріс қалдығынан (свинцовый кек) үш негізді қорғасын сульфаты алынды және осы қалдықтың құрамындағы рений мен осмийді қосымша алуға қол жеткізілді; 6) 2001 жылы наурыз-маусым айларында мыс концентратынан перренат аммониін өндіру (извлечение) көлемі жоспардағы 45% дан 67% ға жеткіздік, сол кездегі бұл үлкен өндірістік көрсеткіш болатын.
Жезқазған жерінде алынған таза Осмий-187 изотопын 1998-2000 жылдар арлығында Германияның Таунштайн қаласындағы Фрезениюс институтының зертханасында сраптамадан өткізуге үш мәрте апрыдым. Сараптама үшеуінде де жоғары тазалық көрсетті, химиялық тазалығы-99,9%, изотоптық тазалығы — 99,4 %.
Республикамыздың ғылыми-зерттеу институттарының ғалымдары және сирекметал өндірісінің қызметкерлерінің бірлесіп атқарған ғылыми жұмыстарының нәтижесі бойынша 22 жұмысқа Қазақстан Республикасының авторлық куәлігі беріліп патенттелді, 80 аса ғылыми мақалалар мен баяндамалар отандық және шетелдік басылымдарда жарияланды, өндірістен қол үзбей жүріп төрт сирекметал қызметкері техника ғылымдарының кандидаттығын қорғады: Н.А. Перфильев (1992ж.), Т.Н. Бүкіров (1998ж.), З.Т.Әбдрахманова (1998ж), М.С.Абайдильдинов (2001ж.)
Тәуелсіз Қазақ еліне ғана емес бүгінгі күні сапалы рений өнімдері мен осмий металын шығару арқалы әлемге танымал болған «Жезқазғансирекметалл» кәсіпорыны ырғақты жұмыс атқаруда. Соңғы жылдары мыс зауытының бір жыл тоқтауы мен жарты қуатына жұмыс жасауына байланысты аталмыш мекеменің шығаратын өнімдерінің көлемінің азаюына, экономикалық жағдайының ауырлауына үлкен әсерін тигізген болатын. Сирекметалл басшыларының дер кезінде тиімді шаралар қолдануының арқасында кәсіпорын ырғақты жұмысын жалғастырды. 2018 жылдың аяғында Жезқазған мыс зауытының толық өндірістік қуатына енуіне байланысты «Жезқазғансирекметалл» кәсіпорынының өндіретін өнімдерінің көлемі еселеп артуына үлкен ықпал жасады.
Соңғы жылдары әлемде рений мен басқа да сирек металдар өнімдеріне сұраныс артуда. Бүгінгі күндері өндіріс қалдықтарынан рений, осмий басқа да сирек металдарды өндірудің мүмкіндігі толығымен атқарылмауда, олардың бірқатар көлемі қорғасын шаңының құрамындағы рений мен осмий өндірілмеуде. Жезқазған мыс кенімен келетін рений мен осмийдің 50%-дай көлемі байыту фабрикасының қалдықтарында кездеседі. Сирекметалл өнімдерінің көлемін арттыру мақсатында, оларды өндіріс қалдықтарынан толығымен алу жолдарын ғалымдармен бірлесе отырып, ғылыми-зерттеу жұмыстары атқарылса жақсы нәтижелер беретіні анық.
14 ғылыми жаңалықтарым патенттеліп, ҚР Ұлттық патент ведомствосының куәлігі берілді. 57 ғылыми мақалаларым отандық және шетелдік басылымдарда жарияланды. «Құрамында ренийі бар аммиак-сульфат ертіндісінен осмий алудың технологиясын зерттеу және дайындау» тақырыбында кандидаттық диссертациямды сәтті қорғадым.
Әлемдегі жер қойнауында өте сирек кездесетін Oсмий-187 изотопының 100%, ренийдің 30% тек Ұлытау-Жезқазған аймағында кездесетінін ескерсек, Ұлытаудың кереметтерінің бірі деуге әбден болады.
Ғұлама ғалым Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтің ашып берген кен байлығының құрамынан, әлемде өте сирек кездесетін Осмий-187 изотопын таза металл ретінде алынуы және мыс өндірісінің қалдықтарынан басқа да тауарлы өнімдер өндірілуіне тікелей қатынасқанымды Жаратушы Алланың сыйы деп қабылдаймын.
Төлеген Бүкіров, техника ғылымдарының кандидаты, Қазақстанның Құрметті металлургі, Қарағанды облысы және Жезқазған қаласының Құрметті азаматы.